• 1
  • 2
  • 3

Zróżnicowanie siedlisk fauny bezkręgowej niewielkich rzek nizinnych jako wskaźnik ich stanu ekologicznego

1. Wstęp

            Sieć rzeczna ma złożoną genezę. Po okresie naturalnego jej formowania nastąpił okres antropogenicznych przekształceń, powodujących najczęściej zubożenie organizacji wewnętrznej systemów przyrodniczych, ich różnorodności lub określonego typu walorów. Obecnie rzeki kształtuje się w oparciu o zasady zrównoważonego             rozwoju. W ich założeniach gospodarka wodna, regulacja i zabudowa koryt rzecznych zintegrowane są z ochroną środowiska oraz rozwojem społecznym i ekonomicznym, zachowaniem równowagi ekologicznej oraz trwałością procesów przyrodniczych.

            Spełnienie wymogów zrównoważonego rozwoju rzeki ocenia się na podstawie odpowiednio dobranych wskaźników. Rozumiane są one jako wielkości ilościowe i jakościowe, wyrażające stosunki i relacje pomiędzy elementami charakteryzującymi jego układ przyrodniczy. Takim wskaźnikiem jest, między innymi, ocena stanu ekologicznego wód [Dz. U. 2009, Nr 122, poz. 1018], będąca określeniem jakości i struktury funkcjonowania ekosystemu rzecznego. Przy klasyfikacji stanu ekologicznego wykorzystuje się wyniki badań elementów biologicznych oraz wspierających je parametrów hydromorfologicznych i fizykochemicznych.  

            W niniejszej pracy przedstawiono wyniki badań typologicznych siedlisk fauny bezkręgowej występującej w niewielkich rzekach nizinnych w Polsce, takich jak: bystrze, ploso, zastoisko, zwalone drzewo, budowle wodne itd. Pod pojęciem „siedlisko” rozumiany jest jednorodny pod względem morfologicznym wycinek biotopu rzeki, zapewniający optymalne warunki życiowe danej grupie organizmów. W obszarze wodnym rzeki występują różne siedliska o odmiennych warunkach abiotycznych, w których poszczególne zespoły biocenotyczne znajdują najkorzystniejsze warunki do życia. 

            Autor uznał, że najlepszym wyznacznikiem biologicznym w „rankingu” siedlisk, uwzględniającym ich znaczenie dla stanu ekologicznego rzek, jest fauna bezkręgowa – wystarczająco zróżnicowana taksonomicznie oraz pod względem wymagań siedliskowych, o bardzo dużym znaczeniu dla innych organizmów rzecznych. Podobne stanowisko zostało wyrażone w Ramowej Dyrektywie Wodnej, przyznającej makrobezkręgowcom kluczowy status w ocenie jednolitych części wód [Verdonchot i Nijboer 2004].

            Ekosystem rzeki charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem siedlisk i bogactwem zasiedlających je cenoz. Odznacza się także zmiennością w czasie i przestrzeni. Rośliny i zwierzęta żyją głównie dzięki materii allochtonicznej, pochodzącej ze zlewni. Detrytus jest wstępnie przetwarzany przez bezkręgowce, a następnie rozkładany przez bakterie i grzyby. Rozpuszczone w wodzie związki mineralne odżywiają glony i makrofity, które tworzą detrytus autochtoniczny, podnoszący ilość materii organicznej, dzięki której żyją organizmy saprofityczne, będące z kolei pokarmem licznych drapieżców i ryb.

            W dnie i brzegach koryta rzecznego powstają zmiany w strukturze morfologicznej, niszczące istniejące siedlisk i inicjujące powstawanie nowych. Dlatego też występujące w rzece habitaty znajdują się na różnym etapie sukcesji. Czynnikiem degradującym rozwój siedliska jest, wykonywana przez człowieka, okresowa konserwacja. Duża różnorodność i trwałość struktur morfologicznych rzeki i zasiedlających je taksonów powoduje stabilizację układu ekologicznego, reguluje jego funkcjonowanie oraz zabezpiecza trwałość w czasie. Może być wspomagającym wskaźnikiem dobrego stanu ekologicznego ekosystemu rzeki.

            Wyniki przeprowadzonych badań wnoszą, według autora, nowe elementy poznawcze w zakresie zróżnicowania taksonomicznego fauny bezkręgowej określonych biotopów rzeki oraz znaczenia analizowanych siedlisk w funkcjonowaniu jej ekosystemu. Formułują także praktyczne wskazania do oceny stanu ekologicznego rzeki oraz przyjaznych środowisku działań inżynierskich, podejmowanych w zakresie prowadzenia gospodarki wodnej, realizacji nowych przedsięwzięć inwestycyjnych i utrzymania dobrego stanu środowiska.

 

Jest to wstęp do pracy habilitacyjnej napisanej przez dr hab. Pawła Oglęckiego. Za zgodą autora publikujemy całość pracy(w częściach) o siedliskach fauny bezkręgowaej w rzekach i jej zróżnicowaniu będącego wskaźikiem stanu ekologicznego.

o mnie
Doktor nauk przyrodniczych o specjalności zoologia i ekologia, adiunkt na Wydziale Inżynierii i Kształtowania Środowiska SGGW w Warszawie. Zajmuje się renaturyzacją i ochroną dolin rzecznych oraz ich biocenoz. Od lat współpracuje ze stacjami telewizyjnymi „Discovery” i „Animal Planet”, tłumacząc liczne filmy przyrodnicze – także o tematyce wędkarskiej (m.in. niemal wszystkie odcinki „Wędkarskich Przygód Rexa Hunta”). Wędkuje od dziecka, ale „na poważnie” od czasów studenckich. Łowi wszystkimi metodami, wykorzystując w tym celu każdą wolną chwilę. Jest propagatorem idei współpracy przedstawicieli różnych dziedzin nauki w ramach programu ochrony rzek oraz współautorem jednej z podstawowych metod oceny przyrodniczo-krajobrazowej dolin rzecznych.
Inne artykuły autora